«بهشتی یک ملت بود.» به‌راستی این جمله به چه معناست؟ مگر یک «ملت» دارای چه خصلت‌ها و ویژگی‌هایی است که شهید آیت‌الله دکتر بهشتی، به‌تنهایی صاحب همه آنها بود؟ بدون شک یک ملت داراي مجموعه‌ای از ویژگی‌های انسانی، اخلاقی، سیاسی و فرهنگی است و شهید بهشتی به گواه تاریخ، حائز همه ویژگی‌های ذاتی یک ملت بزرگ، آن هم ملتی چون «ملت ایران» بود. شخصیتی مجتهد، فقیه، فیلسوف، مکتب‌شناس، سیاست‌دان، اقتصاددان، جامعه‌شناس، سخندان، سخنران، مدیر، مدبر و مسلط به چهار زبان زنده دنیا بود.

شهید دکتر بهشتی از شخصیت‌های نادر تاریخ معاصر ایران و بلکه دنیای اسلام بود. بی‌تردید، او یکی از برجسته‌ترین رهبران انقلاب اسلامی بود که در تمامی مراحل پر فراز و نشیب مبارزه و نیز در گذار انقلاب نوپای اسلامی از بحران‌های بنیان برافکن سال‌های اولیه پیروزی، نقشي بی‌بدیل داشت. او به اعتراف دوست و دشمن و به مدد خودسازی روحی و معنوی و نیز توان فوق‌العاده مدیریتی، پس از حضرت امام (ره)، تأثیرگذارترین شخصیتی بود که در پیشبرد و تثبیت انقلاب اسلامی نقشي اساسی ایفا کرد.

همین موقعیت برجسته شهید بهشتی سبب شد که فرصت‌طلبان و معاندان انقلاب اسلامی، به خیال واهی خویش، با زدن انگ‌ها و تهمت‌ها سعی کنند او را از سر راه بردارند تا به مطامع و منافع دنیوی خود دست یابند، لیکن آیت‌الله بهشتی کسی نبود که با جوسازی معاندان و کج فهمی جاهلان، میدان مبارزه را خالی کند و عافیت‌طلبی پیشه سازد. مدیریت اعتصابات و تظاهرات خیابانی، هماهنگی نیروهای انقلاب در قالب شکل‌هایی چون جامعه روحانیت و حزب جمهوری اسلامی، مدیریت جلسات خبرگان قانون اساسی، مدیریت قوه قضاییه و نیز تألیف ده‌ها اثر علمی در حوزه مباحث دینی، بخشی از فعالیت‌های وی- چه قبل و چه در فردای پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی- است؛ لذا دشمنان تنها چاره کار را در ترور فیزیکی ایشان دیدند و در شامگاه هفتم تیر 1360 با به شهادت رساندن دکتر بهشتی، مظلومیت وی و روسیاهی خود را در تاریخ ثبت كردند.

ویژگی‌های بارز شخصیتی همراه با تسلط بر فرهنگ، اجتماع و سیاست، در کنار تواضع و فروتنی انسان وارسته‌ای چون او، مظلومیت هر چه بیشتر وی را به تصویر می‌کشد و شاید بی‌علت نبود که بنيان‌گذار جمهوری اسلامی ایران در نخستین و گویاترین جملاتی که پیش از شهادت ایشان بر زبان جاری ساختند، گفتند : «بهشتی مظلوم زیست و مظلوم رفت، بهشتی به‌تنهایی یک ملت بود.»

بی‌شک پیشبرد اندیشه و عمل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر فردی در گرو سیره، شخصیت و اخلاق فردی و اجتماعی اوست و این دو قرین و ملازم یکدیگرند. در خصوص آیت‌الله شهید دکتر بهشتی نیز راز و رمز تحقق اندیشه‌های وي و برتری فکری و عملی نسبت به دیگران، قطعاً مدیون شخصیت و اخلاق اوست. علم، بینش، تقوا، مدیریت، نظم، اندیشه و تعقل، اعتماد به نفس، شجاعت، تواضع، شفقت به خلق، هجرت، جهاد و مبارزه، تعبد و … از ویژگی‌های ممتاز اوست که خود الگویی برگرفته از زندگی رسول اکرم (ص) و ائمه است.

علم

شهید دکتر بهشتی فردی باهوش و بااستعداد بود و علاوه بر آموزش دروس رایج در حوزه‌ها در محضر اساتیدی چون آیت‌الله‌العظمی بروجردی و حضرت امام خمینی، با معارف دیگری نيز جز آنچه در حوزه تدریس می‌شد، آشنایی داشت. وی علاوه بر تسلط بر زبان عربی، با زبان انگلیسی نیز آشنا بود و بر اثر اقامت چند ساله در آلمان، به زبان آلمانی نیز تسلط یافته بود. این توانائي، راه مطالعه و بحث و تحقیق را در منابع غیرفارسی بر او هموار می‌کرد. (آرشیو بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت الله دکتر بهشتی، مصاحبه با محمد رضا بهشتی، جلسه دوم)

او در سال‌های آخر دهه 1320 توفیق حضور در مجلس درس فلسفه علامه طباطبایی را یافت و یکی از معدود روحانیون جوانی بود که علامه طباطبایی، مقالات چهارده گانه کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» را نخست برای قرائت و تدریس در جمع آنان تحریر کرده بود. (یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید دکتر بهشتی، ص ژ: سید علی خامنه‌ای، در وجود بهشتی لطافتی بود که همه را جذب می‌کرد، ص 4-3)

بهشتی در مدت اقامت در آلمان با فلسفه‌های جدید اروپایی بیشتر آشنا شد و در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، در جلسات هفتگی که در منزل خود داشت، براي جمعی از جوانان دانشگاهی، فلسفه هگل و اقتصاد را تدریس و در این جلسات، مستقیماً به متون اصلی «هگل» و نیز کتاب «کاپیتال» مارکس مراجعه و از آنها استفاده می‌کرد. (غلامعلی حداد عادل، با یاد شهید بهشتی، ص 39- 38)

در زمينه‌ تحصیلات جدید (دانشگاهی) نیز او بر خلاف تفکر غالب و حاکم بر جوّ حوزه‌های علمیه آن روز، وارد دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی) دانشگاه تهران شد و در فاصله سال‌های 1327 تا 1330 دوره لیسانس را گذراند و در رشته فلسفه فارغ‌التحصیل شد. اشتیاق به فراگیری علوم عقلی و حل پاره‌ای از ابهامات و سئوالات فلسفی، موجب گردید تا شهید بهشتی تصمیم بگیرد برای ادامه تحصیل به خارج از کشور مسافرت كند . وي در امتحانات بورس تحصیلی خارج از کشور نیز قبول شد، لیکن راهنمایی دوست صمیمی و دانشمندش، استاد مطهری، وی را به محضر ساده و پرفیض علامه طباطبایی كشاند و مدت پنج سال از محضر ایشان بهره برد. (مهناز میزبانی، شیفته خدمت، ص 34: با یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید بهشتی، ژ- س).