مدرسه علمیه زینبیه کرج (سطح 2)

معاونت پژوهش مدرسه و موسسه آموزش عالی زینبیه از برگزاری سمینار علمی پژوهشی در راستای کنگره بین المللی علامه طاطبایی مورخ 22/6/1401 ، با موضوعات « تبيين مراتب قرآني شعور كائنات در هستي از ديدگاه علامه طباطبايي » و « نقش سیاق درتعیین نسخ آیات سوره بقره از منظر علامه طباطبایی »در مدرسه زینبیه خبر داد.

در اولین نشست سرکار خانم نهایت بین با موضوع «تبيين مراتب قرآني شعوركائنات درهستي ازديدگاه علامه طباطبايي(ره)» بیان کردند : جهان هستي مجموعه اي ازموجودات و مخلوقاتي است كه از آنها تعبير به كائنات مي شود.شعور معناي عامي دارد كه شامل اموري مثل ادراك، علم، معرفت، احساس، فهم و امثال آن ميگردد كه مراتب آن در مخلوقات با يكديگر متفاوت است. درك اين مطلب علاوه بر تغيير نگرش انسانها نسبت به هستي، او را به تدبر و تفكر در قرآن كريم هدايت ميكند؛ زيرا در آيات قرآني به خوبي ميتوان دريافت كه علاوه بر انسانها، حيوانات، زمين، آسمان و نيز ساير پديدههاي جمادي در هستي نيز داراي مرتبهاي از شعور و ادراك هستند. روشن است كه در ميان مخلوقات دنيوي خداوند، ادراك و شعور در انسان به عنوان اشرف مخلوقات قويتر و آشكارتر از حيوانات و در حيوانات روشنتر از نباتات و در نباتات قويتر و واضحتر از جمادات است كه همگي دلالت بر اين امر مينمايد كه خداوند به هر يك از مخلوقات هستي بنابر حكمت خويش، مرتبه اي از شعور را عطا نموده است.

در ادامه بیان کردند :آيات و رواياتي وجود دارد كه بر شعورمندي كائنات دلالت دارند. لازم به ذكر است كه زبان عالم هستي با زبان قرآن و روايات يكي است و با اين زبان است كه ميتوان ذيشعور بودن موجودات هستي را توجيه و اثبات نمود؛ زيرا همه عالم در مقام عبادت، تسبيح خداوند را به جاميآورند. اين تسبيح موجودات در عالم هستي مستلزم شعور، علم و معرفت نسبت به حق تعالي مي باشد؛ زيرا بدون معرفت و شعور، تسبيح معنا و مفهومي ندارد.

خانم نهایت بین تاکید کردند : انسان موجودي است كه خلقت و سرشت او در دو مرتبه تكوين و تشريع تكامل يافته است. از منظر علامه طباطبايي (ره) انسان در مرتبه تكوين ماهيتي جسماني و روحاني دارد كه حقيقت باطني او را روحي شكل مي دهد كه فطرت الهي بر آن سرشته شده است كه دلالت برنحوه ي خاص آفرينش او در ميان ساير مخلوقات خداوند مي كند. همين مسئله سبب گرديد داراي كرامتي در نزد خداوند شود كه شايسته مقام خليفه الهي، عرضه امانت و هدايت الهي گردد. در مرتبه تشريع نيز به واسطه نعمت عقل، اراده و اختياري كه به او اعطا گرديد داراي وظايف و مسئوليتي است كه عمل به آنها او را در مراتبي قرار ميدهد كه ملائكه بر آن راهي ندارد. از اين رو كافي است كه استعدادهاي فطري خويش را به فعليت رسانده و در مسير هدايت الهي گام بردارد.

در خاتمه درباره مراتب دیگر هستی صحبت کردند و گفتند :قرآن كريم در آيات متعددي به تسبيح همه موجودات از جمله حيوانات مي پردازد كه دراين ميان تسبيح پرندگان از اختصاص بالايي برخوردار است به گونهاي كه در چندين آيه به تسبيح آنها اشاره شده است كه نشان از درك و شعورمندي آنها در هستي مينمايد. همچنين انتساب نطق به پرندگان و مورچگان و حشر حيوانات از ديگري مواردي است كه اين درك و فهم را قويتر مي نمايد. در اثبات شعورمندي نباتات نيز ميتوان به آياتي از قرآن كريم كه به سجده گياهان و درختان و حشر همه آنها اشاره مينمايد، استناد نمود.

 در پایان نشست اول  دبیر علمی سرکار خانم محمدی به جمع بندی مباحث خانم نهایت بین پرداخت و گفت :  از منظر علامه طباطبايي (ره) هر يك از موجودات اعم از  انسان ها ،حيوانات و نباتات به مقدار وسعت وجودي خود بهره اي از شعور و آگاهي دارند و به ميزان آن خداوند را تسبيح و سجده مي كنند و در نهايت در روز قيامت در پيشگاه الهي محشور مي شوند.

 در دومین نشست با موضوع« نقش سیاق درتعیین  نسخ آیات سوره بقره  از منظر علامه طباطبایی» سرکار خانم رفسنجانی گفتند :  در جهت تبیین مفاد کلام الهی در امر تفسیر، استناد به قرائن کلام برای فهم مقصود خداوند یکی از موانع مهم تفسیر قران محسوب میشود. سیاق سخن به عنوان یک قرینه لفظی متصل در کشف معنای صحیح آیات و نقد دیدگاه های مفسران کاربرد وسیعی دارد. علامه طباطبایی در لسان  تفسیری خود با تکیه بر قرینه سیاق در کنار ارائه تفسیر صحیح، درصدد نقد و پاسخ به دیدگاه های نادرست و همچنین تعیین نسخ در آیات پرداختنده اند. از آنجا که آیات قرآن کریم نیز کلام خداونداست.  البته پر واضح است که گوینده این کلام دانا و عالم هست و کلام بدون هیچ اشتباه و خالی از هرگونه هزلی است  پس بر هر مفسری لازم است در راستای رسیدن به مفاد آیات  و مدلول  کلام الهی از این  قرائن غافل نبوده و نسبت به آنها اهتمام جدی داشته باشد.

 در ادامه بیان کردند :  وجود اشتباهات تفسیری نشان می دهد که مستندی برای ایراد اشکالاتی در ساحت مقدس قرآن کریم می شوند و قرآن را دست خوش  چنین تعابیری بیماری می کنند علامه طباطبایی( ره) از مفسرین بزرگ و دانشمندان مطرح در عرصه علوم قرآنی است که در تفسیر معروف خود المیزان با مستند به قرینه سیاق بسیاری از این اشکالات و ادعاها اشتباه را پاسخ داده است. اولین مورد ادعای  نسخ  در سوره بقره آیه مربوط به عهد شکنی یهودیان است. علامه با تکیه بر قرینه سیاق پاسخ ادعای نسخ را داده است. خداوند می فرماید:«و  اخذنا میثاق  بنی اسرائیل و لا تعبدون الا الله وبالوالدین   احساناو ذی القربی والیتامی وقولو للناس حسنا…» در این آیه خداوند از عهد شکنی که بنی اسرائیل داشت نام می‌برد که فقط تعداد کمی از آن پایبند بوده به باقی از آنها از عهد خود اعراض کردنداند.در روایتی از معصومین درزیل عبارت«… و قولوا للناس حسنا» معانی مختلفی برای کلمه( حسن) آمده است از جمله اینکه همانطور که دوست دارید با شما سخن بگویند سخن بگویید و یا اینکه آن طور که صلاح است  سخن بگویید ودر واقع این معانی مختلف برخاسته از اطلاق کلمه ی (حسن) است.

در تفسیر عیاشی از امام صادق (ع) روایت آمده است که با توجه به معنای( حسن) که نیکوسخن گفتن است و در اینجا منظور سخن گفتن با اهل ذمه است، این آیه مورد نظر منسوخ به عبارت…"قاتلو الذین لا یومنون است با این توضیح که خداوند ابتدا در مورد اهل ذمه حکم دادند که با ایشان صحبت  نیکو داشته باشید و بعد در مورد ایشان حکم شمشیر و قتال داده‌اند و نسخ واقع شده.

 خانم رفسنجانی تاکید کردند : علامه  طباطبایی در رد ادعای  ایشان واژه نسخ در کلام معصوم را متوجه اطلاق عبارت( قولوا) دانسته اند که ابتدا خداوند به طور مطلق گفتن با اهل ذمه هم در کلام و هم در تعارض  به خوبی و نیکویی رفتار کنید ولی بعد آن را از جهت تعرض متوجه قتل کرده و این در صورتی است که معنای نسخه همان معنای خاص کلمه نسخ باشد. ولی با توجه تعریفی که علامه از تعریف نسخ داشتند از جهت امور تکوینی و تشریحی نظرشان بر این است که مراد امام از نسخ همین معنای عام است این آیه از یک جهت آیت  بودنش برداشته شده ولی جهاد دیگر آیت بودنش و مطالب دیگر باقی باشد و این دلیلی بر ادعای نسخ نیست و همچنین بیان داشتند که مورد هر دو آیه با هم مخالف است و در واقع ادعای نسخ با سیاق و ارتباط موضوعی آیه مورد نظر ارتباطی ندارد روایت را رد نکردند بلکه توضیح و توجیه و تفسیر کردند.

در خاتمه دبیر علمی به جمع بندی مباحث خانم رفسنجانی پرداختند و گفتند :از مطالعه کلام علامه در ذیل آیات سوره بقره در جهت تعیین نسخ با تکیه بر سیاق ،  اغلب ادعا های نسخ که متوجه آیات است ، به علت بی توجهی مفسر از قرائن کلام علی الخصوص سیاق است .برای پاسخ به این ادعاهای نادرست نسخ که در آیات مطرح شده است ، میتوان از مفهوم نسخ از منظر مفسران و همچنین قرائن دیگر از قبیل ویژگی های گوینده سخن یا مقام ولحن سخن و …. استفاده کرد.علامه طباطبایی با استفاده از قرینه سیاق دراکثر موارد ادعای نسخ متوجه به آیه را رد کرده و آن را با توجیهاتی از قبیل اینکه ، موضوع و مفاد دوطرف ادعا شده واحد نیستند و یا اینکه یکی از آن ها درمقام تشریح و تفسیر آیه مقابل است و یا اینکه ادعای نسخ با توجه به مفهوم آن از منظر علامه محل اجرایی در آیه مورد نظر نداشته و آیه از مصدایق تخصیص و تقیید است ، پاسخ داده اند. البته علامه طباطبایی در این سوره با تکیه بر سیاق در یک مورد وجود نسخ را ثابت کرده و با استفاده از همان سیاق پاسخ منکرین نسخ در آن آیه را نیز داده است.